Gutakowski Ludwik Szymon h. Gutak (1738–1811), szambelan król., konsyliarz Rady Nieustającej, poseł sejmowy, członek Rady Najwyższej Narodowej, prezes Rady Stanu i Ministrów, prezes senatu, wolnomularz. Ur. 28 X w Kierogaliszkach w woj. trockim, syn Benedykta, podczaszego witebskiego, i Eufrozyny Wilgierdówny, cześnikówny żmudzkiej. Kształcił się w pijarskiej szkole w Szczuczynie w woj. wileńskim, potem w Collegium Nobilium w Warszawie. Po powrocie na Litwę w r. 1756 zdobywał znajomość prawa krajowego w Trybunale Wileńskim. W r. 1762 dla dokończenia edukacji wyjechał razem z Hieronimem Sanguszką do Paryża. Wracając do kraju, zatrzymał się w Dreźnie na dworze Augusta III i uzyskał tam nominację na szambelana. Po śmierci Sasa rodzina Gutakowskiego głosowała za Stanisławem Poniatowskim i G., jako szambelan króla, zamieszkał na zamku warszawskim. W r. 1771 wyjechał ponownie za granicę. Kilka miesięcy spędził w Londynie, gdzie żywo interesował się parlamentaryzmem angielskim. Następnie dwukrotnie wyjeżdżał do Petersburga: w r. 1773 z polecenia króla w sprawie dochodów z majątków utraconych na rzecz Rosji w pierwszym rozbiorze, a w r. 1775 jako delegat guberni mohylewskiej w sprawie zmniejszenia podatków. W t. r. został powołany w charakterze asesora do królewskich sądów zadwornych, a w trzy lata później, w r. 1778 wszedł do Rady Nieustającej jako konsyliarz, pracując naprzód w departamencie policji, a w r. 1779 przeniesiony został do departamentu sprawiedliwości. W r. 1779 pełnił zastępczo w Radzie obowiązki marszałka. W r. 1780 wybrany został deputatem do Trybunału Litewskiego.
Zainteresowany hasłami wolnomularstwa, wprowadzony został w r. 1781 do loży wolnomularskiej grodzieńskiej Szczęśliwe Oswobodzenie, a w dwa lata później był deputowanym loży warszawskiej Świątynia Izis do Wielkiego Wschodu Narodowego. Od grudnia 1786 r. piastował godność namiestnika W. Mistrza na terenie Litwy, założył również w Krakowie lożę pod nazwą Przesąd Zwyciężony. W r. 1786 wyjechał do Rzymu, skąd powrócił pod koniec t. r. W r. 1787 zawarł związek małżeński z Teresą Sobolewską, córką kasztelana warszawskiego.
W skład Sejmu Czteroletniego wszedł G. jako poseł z pow. orszańskiego. W pracach sejmowych wykazał dużą aktywność i wyróżnił się wśród posłów i projektodawców w grupie związanej z królem. Początkowo lawirował między popieraniem stanowiska króla a posłuszeństwem wobec instrukcji poselskiej. Tak też na sesji sejmowej 13 X 1788 r. wypowiedział się za przyznaniem królowi prawa komendy nad wojskiem, a 3 XI głosował za obaleniem departamentu wojskowego, a ustanowieniem komisji. Na sesjach sejmowych przemawiał za wprowadzeniem dziedziczności tronu, za ścisłym ograniczeniem króla w prawie łaski (27 V 1791), za zjednoczeniem komisji skarbowej koronnej i litewskiej (15 IX 1791). Ten ostatni projekt cofnął jednak G. później na naleganie posłów litewskich. Kiedy pod obrady weszła sprawa prorogacji Sejmu, G. opowiedział się za nią. W grudniu 1789 r. wszedł do deputacji wyznaczonej w celu rozpatrzenia sprawy miejskiej, a w marcu 1790 r. powołany został do pracy w deputacjach: podatkowej, wojskowej oraz greko-orientalnej i dysydenckiej. Trudno określić, kiedy G., związany niewątpliwie ze Stanisławem Augustem, wszedł w bliższe stosunki z twórcami Konstytucji 3 Maja. Udział w deputacji przygotowującej projekt o sejmikach, przyjęcie prawa miejskiego w dniu 29 IV 1791 r. oraz obecność w pracach Tow. Przyjaciół Konstytucji świadczą o pozyskaniu G-ego dla sprawy konstytucji. W uznaniu zasług otrzymał G. 18 V 1791 r. stanowisko wielkiego podkomorzego i Order Orła Białego, a w listopadzie t. r. mianowany został komisarzem Komisji Edukacji Narodowej. W kwietniu 1792 r., w czasie obchodu rocznicy Konstytucji 3 Maja, G. był współorganizatorem uroczystości. W czasie sejmu w r. 1790 zmarła żona G-ego zostawiając dwoje dzieci: córkę, Gabrielę, i syna, Wacława, późniejszego adiutanta Aleksandra I.
Po przystąpieniu króla do Targowicy G. podpisał akces 4 IX 1792 r. i wyjechał z Warszawy do swojego majątku Trąbki, w ziemi gostyńskiej. Sąd konfederacki odgrażał się podobno zapozwaniem G-ego za to, że zbiera u siebie młodych posłów. Nie mogli mu jednak szkodzić, gdyż G. miał w Targowicy możnych protektorów, jak Kossakowscy i Zabiełło na Litwie, a także chroniła go osoba króla, z którym był w stałym kontakcie. Na zimę wyjeżdżał zwykle do Warszawy, gdzie na Grzybowie miał własny dworek nabyty od Adama Ponińskiego za 100 000 złp. R. 1794 spędzał G. w Warszawie, lecz na wieść o marszu Madalińskiego wyjechał do Kampinosu, starostwa położonego w ziemi sochaczewskiej. 19 III został aresztowany i przesłuchany przez Igelströma. Przesłuchanie miało charakter raczej ostrzegawczy i G. wrócił na wieś. Tam też dowiedział się o wybuchu insurekcji. Po przybyciu do Warszawy proponowano mu miejsce w Radzie Zastępczej Tymczasowej, lecz stanowiska tego nie przyjął. W swoim pamiętniku ostro krytykował wypadki 28 VI i samego Kołłątaja. Dopiero w październiku wszedł do Rady Najwyższej Narodowej jako zastępca do wydziału skarbowego. W swoim dzienniczku tak napisał: «Przed wyjazdem pod Maciejowice Kościuszko mówił mi, żebym wszedł w Radę Najwyższą. Udałem się tam i przysiągłem w pierwszych dniach Octobra. Przez wzgląd na króla, pisałem do niego, jak mi w tem radzi. Odpowiedział król, że życzy, abym to przyjął, czego odmówić nie mogę» (s. 82). 26 X G. wszedł w skład delegacji mającej za zadanie ustalenie płac inspektorów i oficjalistów skarbowych. Po klęsce maciejowickiej zadaniem G-ego było ratowanie kursu asygnat. Wskazuje to, że był cenionym patriotą w sferach prawicy powstańczej. Złożył wówczas jako zabezpieczenie oprócz 7 800 złp. wszystkie swoje i żony srebra, aby zapobiec niedostatkowi żywności, której nie można było dostać za pieniądze papierowe. Po opanowaniu Warszawy przez Rosjan, jako prezes dyrekcji lazaretowej, opiekował się chorymi i rannymi. W r. 1795 sprzedał swoje dobra dziedziczne na Litwie, a nabył majątki Górę i Nowy Dwór pod Warszawą i poświęcił się gospodarstwu. W r. 1799 wszedł powtórnie w związki małżeńskie z siostrą swej żony, Marianną, wdową po Józefie Zabielle, łowczym W. Ks. Litewskiego.
W r. 1800 powołano G-ego jako jednego z założycieli Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie. Na posiedzeniu Towarzystwa w r. 1807 przedstawił G. Plan historii nowszej Polski, zawierający opis przeżyć autora pod zaborem pruskim w l. 1796–1805. Interesował się wówczas żywo sprawami nauki, sprowadził z Paryża atlas Mentella, kompletował encyklopedię. Równocześnie informował się o cenach ziemi pod Paryżem, nosząc się z zamiarem przeniesienia do Francji.
Wypadki polityczne spowodowały jednak, że G. porzucił myśl wyjazdu i powrócił do czynnego życia politycznego. Jeszcze w listopadzie 1806 r., jako najstarszy wiekiem poseł Sejmu Czteroletniego, witał G. wjeżdżającego do Warszawy Joachima Murata ks. Bergu, przygotowującego miasto do przyjęcia Napoleona. Dekretem z 5 XII został zniesiony rząd pruski, a na jego miejsce utworzona Najwyższa Izba Wojenna i Administracyjna z prezesem G-m na czele. Wraz z gen. Gorzeńskim, F. Łubieńskim i A. Potockim G. wybrany został do deputacji, która witała Napoleona w Poznaniu. 14 I 1807 r. wszedł w skład utworzonej przez Napoleona siedmioosobowej Komisji Rządzącej i powierzono mu wydział skarbowy. Występował wtedy przeciw projektowanej przez Łubieńskiego organizacji sądownictwa niższego na wzór francuski. Wraz z Komisją przybył na wezwanie Napoleona do Drezna 20 VII 1807 r., gdzie członkowie Komisji podpisali przeznaczoną dla Księstwa Warszawskiego konstytucję. Komisja Rządowa opuściła Drezno 3 VIII, pozostawiając przy królu saskim G-ego i S. Potockiego, w celu utrzymywania korespondencji z Komisją oraz informowania króla o sprawach warszawskich. Wyznaczony w zastępstwie chorego Małachowskiego do odebrania Księstwa Warszawskiego w imieniu króla saskiego z rąk intendenta generalnego, Daru, G. czynił zarazem starania o pozyskanie dla Księstwa dogodniejszych warunków likwidacji z Francją i o wyznaczenie drogi handlowej między Warszawą a Dreznem. Po zlikwidowaniu Komisji Rządzącej powołano na jej miejsce Radę Ministrów i Radę Stanu z prezesem Małachowskim na czele. Po zrzeczeniu się tej godności przez Małachowskiego, Fryderyk August powierzył ją 14 XII 1807 r. G-emu. Przy urządzaniu Księstwa były do przezwyciężenia ogromne trudności i kłopoty. 70-letni prezes, należący wśród ówczesnych polityków do ludzi drugorzędnych, nie potrafił sobie z nimi poradzić, toteż nawet Fryderyk August na obradach Rady Stanu napomniał G-ego, aby wreszcie zajął się organizacją rządu. Równocześnie jednak G. skarżył się w swoim dzienniczku, że w sprawach państwowych «nie byłem i razu pytany» (s. 100) przez Fryderyka Augusta. W listopadzie 1808 r. zrezygnował G. z prezesury, w marcu 1809 r. przeszedł do senatu z rangą drugiego wojewody, a po śmierci Małachowskiego otrzymał w grudniu t. r. nominację na prezesa senatu. To honorowe stanowisko pociągnęło G-ego do innych prac.
Już od r. 1800 myślał G. o utworzeniu Tow. Rolniczego, nawet wysłał odpowiedni projekt do zatwierdzenia do Berlina, ale bez rezultatu W swoim majątku w Górze starał się prowadzić nowoczesne gospodarstwo i wspólnie z sąsiadem swoim, Trębickim z Łomny, dążył do doskonalenia rolnictwa. W r. 1810 G. wniósł do Tow. Przyjaciół Nauk projekt utworzenia w ramach Towarzystwa specjalnego działu rolniczego, do którego należałoby zaprosić w charakterze współpracowników poważniejszych ziemian. W kwietniu t. r. powstało w Warszawie Tow. Gospodarczo-Rolnicze zajmujące się zagadnieniami polepszenia rolnictwa i gospodarstwa krajowego, a zwłaszcza rozwojem handlu wewnętrznego. Prezesem Towarzystwa został G. Od pierwszych chwil istnienia Towarzystwa G. zwracał się z zachętą do czynów, wskazywał przykład Bawarii, podnosił znaczenie praktycznej działalności Towarzystwa. 25 VII 1810 r. bardzo czynnie pomagał w organizowaniu zjazdu w Łomnej. Prace w Towarzystwie wypełniały ostatni okres życia G-ego bardziej niż urzędowa funkcja w senacie. Po wskrzeszeniu wolnomularstwa 21 VI 1810 r. został G. obrany W. Mistrzem i przeprowadził skuteczną walkę z lożami niemieckimi, pozostałymi na obszarze Księstwa po okupacji pruskiej.
G. zmarł nagle 1 XII 1811 r., zwłoki jego zostały złożone w podziemiach kościoła Św. Krzyża w Warszawie, obok trumny Stanisława Małachowskiego.
Portret pędzla Bacciarellego, reprod.: Machalski E., G. prezes Rady Stanu i Ministrów, Dubno 1938; – Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; – Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 18; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, P. 1877 I 303, II 90; Grabski W., Historia Tow. Rolniczego 1858–1861, W. 1904 I; Grodek A., Pieniądze papierowe podczas insurekcji 1794 r., „Rocz. B. Wyższej Szkoły Handlowej w W.” R. 4: 1927 s. 108; Kraushar A., Tow. Królewskie Przyjaciół Nauk 1800–32, W. 1901 I 127, 336, II 12, 218; Machalski E., j. w.; Małachowski S., Wolnomularstwo w Księstwie Warszawskim, 1929; Mencel T., Feliks Łubieński minister sprawiedliwości Księstwa Warszawskiego (1758–1844), W. 1952; Michalski J., Z dziejów Tow. Przyjaciół Nauk, W. 1953 s. 49; Rembowski A., Tow. Królewskie Gospodarsko-Rolnicze w Księstwie Warszawskim z r. 1810, „Bibl. Warsz.” 1901 t. 2 s. 122, 127, 129; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; tenże, Wybór pism, W. 1954; Suchodolski B., Rola Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk w rozwoju kultury umysłowej w Polsce, W. 1951 s. 61; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja (1794–1812), Kr. 1905 I 334, II 90; Willaume J., Fryderyk August jako książę warszawski, P. 1939; Załęski S., O masonerii w Polsce, Kr. 1908; – Akta powstania Kościuszki, I–III; Arch. Wybickiego, II; Hakenszmit J. S., Mowa przy obchodzie pamiątki Zmarłego… L. G-ego, Lublin 17 m. XI R. P. S. 5812; Posiedzenie nadzwyczajne W. W. N. w celu uczczenia pamiątki przeniesienia do wieczności w dn. 1 gr. 1811… L. G-ego; Śpiew z okoliczności wyboru… exekwowany dnia 30 m. XI R. P. 5810; Z dzienniczka L. G-ego prezesa za czasów Księstwa Warszawskiego, „Przegl. Pol.” T. 73 s. 578–602, T. 74 s. 82–108; – AGAD: Arch. Publiczne Potockich vol. nr 109, Akta Rady Stanu Ks. Warsz. nr 59a; – Materiałów dotyczących działalności masońskiej G-ego dostarczył S. Małachowski-Łempicki.
Irena Homola